Krzyż

Jak już kilkakrotnie wspominaliśmy w zbiorach naszej Izby znajduje się wiele pamiątek związanych z historią Twierdzy Osowiec. Jedną z nich jest krzyż z cerkwi, która została wzniesiona w 1888 roku na cytadeli Fortu Centralnego. W związku z tym, że garnizon składał się głównie z wyznawców prawosławia, za niezbędne uznano zbudowanie odpowiedniej świątyni. Konsekracja cerkwi odbyła się 19 czerwca 1888 roku pod wezwaniem Opieki Przenajświętszej Bogarodzicy. Według różnych przekazów świątynia mieściła od 800 do 1000 wiernych i została zbudowana na planie krzyża z ołtarzem orientowanym na wschód. „Świątynia była podzielona na trzy części: pritwor (przedsionek), nawa (część środkowa), prezbiterium (ołtarz). Wystrój wewnętrzny wykonał malarz petersburski Żurawiew.” Z uwagi na duży garnizon, z czasem świątynia została powiększona o kaplicę pod wezwaniem Świętego Mikołaja Cudotwórcy, gdzie znalazła się między innymi ikona Św. Mikołaja podarowana świątyni przez samego cesarza Mikołaja II. Odwiedził on Twierdzę Osowiec, nie po raz ostatni zresztą, w 1897 roku podczas, tak zwanych, wielkich manewrów. Świątynia, podczas bytności w niej Rosjan, była świadkiem świąt państwowych i religijnych. Jak wcześniej było wspominane w twierdzy przebywał imperator Mikołaj II, który przy dźwiękach orkiestry i przy szpalerach wojska obserwował uroczystości i parady. Ostatni raz zjawił się tu w październiku 1914 roku kiedy to po bohaterskiej obronie twierdzy podczas pierwszego oblężenia na ręce komendanta twierdzy gen. por. Szulmana przekazał 100 krzyży Św. Jerzego, aby ten przekazał je najbardziej  zasłużonym żołnierzom.

Po opuszczeniu twierdzy przez oddziały rosyjskie w sierpniu 1915 roku, teren był do lutego 1919 roku administrowany przez wojska niemieckie. W tym czasie świątynia, częściowo zniszczona przez niemiecki ostrzał w 1915 roku, została bardzo zaniedbana. Dopiero przejęcie obiektu przez Wojsko Polskie w lutym 1919 roku, a następnie przyjście do twierdzy 42 Pułku Piechoty (stacjonował w twierdzy w latach 1923 – 1930), spowodowało, że świątynia została odbudowana i przekształcona w kościół rzymsko-katolicki. Do końca istnienia II Rzeczpospolitej kościół odgrywał olbrzymią rolę w życiu społeczno-religijnym nie tylko garnizonu, ale także całej okolicy. Zanim powstały kościoły w pobliskich Downarach i Goniądzu (odbudowany po pożarze), wierni mogli korzystać ze świątyni w twierdzy.

W wyniku agresji niemiecko-radzieckiej na Polskę we wrześniu 1939 roku koleje kościoła były różne. Podczas okupacji sowieckiej służył jako magazyn. Po czerwcu 1941 roku Niemcy urządzili w nim sortownię, między innymi, masek przeciwgazowych. Odchodząc z tej części twierdzy w sierpniu 1944 roku Niemcy wysadzili obiekt w powietrze. Po zakończeniu działań wojennych resztki murów zostały z czasem rozebrane przez mieszkańców okolicznych wsi. Dziś w miejscu cerkwi, a następnie kościoła, znajduje się pamiątkowy kamień i krzyż. Jeżeli chodzi o krzyż będący częścią ekspozycji naszej izby, to został odnaleziony po wielu latach nieopodal dawnej świątyni. Jak się domyślamy stanowił zwieńczenie jednej z kopuł cerkwi.

Bibliografia:

1. Breza, K. Szczepański, Centralna Szkoła Podoficerska Korpusu Ochrony Pogranicza, Grajewo 2014 r.
2. Worona, Wędrówka przez Twierdzę Osowiec, Osowiec – Twierdza 2022 r.